Tên gọi, lịch sử Cù lao Giêng

Cù lao dài khoảng 12 km, rộng 7 km; và còn có nhiều tên gọi khác nhau như: Cù lao Đầu Nước[1], Dinh Châu (theo Gia Định thành thông chí), hay: Diên, Riêng, Den, Ven....Người Khmer gọi Koh Teng. Tên gọi "Cù lao Giêng" (và các biến âm của nó), được giải thích theo nhiều cách, nhưng cách giải thích được nhiều nhà nghiên cứu hiện nay chấp nhận, đó là chữ "Giêng" do chữ "Doanh" (hay "Dinh", là nơi đóng quân) đọc trại mà ra[2].

Vào khoảng năm 1700, Thống suất Nguyễn Hữu Cảnh (1650-1700) được chúa Nguyễn Phúc Chu phái vào miền Nam kinh lược và bình định đất này, thì cù lao Giêng được những di dân từ miền Trung theo chân ông Cảnh vào đây lập nghiệp. Thuở ấy, nơi đây hãy còn rất hoang sơ, nhiều rừng rậm và thú dữ [3]

Năm 1757, chúa Nguyễn Phúc Khoát cho thành lập Tân Châu đạo, bao gồm phần đất của các huyện Chợ Mới, Phú Tânthị xã Tân Châu của tỉnh An Giang, huyện Hồng Ngự, Tân Hồngthị xã Hồng Ngự của tỉnh Đồng Tháp ngày nay. Khi ấy, Cù lao Giêng thuộc về Tân Châu đạo[4], và tướng Trương Phước Du đã cho đặt thủ sở chính tại cù lao này để coi quản đạo, đồng thời để tiếp ứng với đạo Châu Đốc và đạo Đông Khẩu (Sa Đéc)[5]. Mãi đến thời chúa Nguyễn Phúc Ánh, thủ sở mới dời lên vùng Tân Châu ngày nay.

Sách Gia Định thành thông chí (hoàn thành khoảng năm 1820) đã mô tả đất Dinh Châu thời ấy như sau:

Tục gọi là cù lao Giêng, ở thượng lưu Tiền Giang, cách trấn về phía tây 117 dặm. Trước kia là đất thuộc đạo Tân Châu, ở đây có dân cư của 4 thôn: Toàn Đức, Mỹ Hưng, Toàn Đức Đông và Phú Hưng. Phía tây nam có cù lao nhỏ dân cư của 3 thôn: Tân Phước, Phú An và Tân Tịch ở đấy. Phía đông nam có cù lao nhỏ dân cư của thôn Tân Thới ở đó. Ba cù lao này đứng sóng vai nhau, bốn phía đều sóng nước, nghiễm nhiên trở thành dáng dấp ba đảo tiên Bồng Lai, Phương Trượng, Doanh Châu vậy. Từ đấy lên phía bắc có rừng tre xanh um, thân tre cao lớn khác thường, cành rễ quấn nhau rậm rịt khắp phía. Bên trong lắm hồ ao, cá đồng chen chúc, dân bắt cá kéo đến từng nhóm 5, 10 người, họ sục bùn, vạch cỏ tìm bắt cá đem ướp mắm hoặc phơi khô, rồi chặt tre kết bè chở bán khắp các ngả, cùng nhau cậy nhờ mối lợi của thiên nhiên.

Vào đầu thế kỷ 18, khi nhà Nguyễn ra lệnh cấm Thiên chúa giáo gắt gao, một số người theo đạo ấy (có cả các Cha cố người Pháp) đã đến Cù lao Giêng trốn tránh, và rồi lập ra các cơ sở tôn giáo ở đây[6].

Từ năm Minh Mạng thứ 20, vùng đất cù lao Giêng bao gồm 6 thôn: Tấn Đức, Mỹ Hưng, Mỹ Chánh, Bình Đức Đông, Phú Xuân và Tân Phước vốn cùng thuộc tổng An Bình, huyện Đông Xuyên, phủ Tuy Biên, tỉnh An Giang.

Sau khi chiếm hết được các tỉnh Nam Kỳ vào năm 1867, thực dân Pháp dần xóa bỏ tên gọi tỉnh An Giang cùng hệ thống hành chính phủ huyện cũ thời nhà Nguyễn, đồng thời đặt ra các hạt Thanh tra. Cù lao Giêng (tổng An Bình) lúc này thuộc hạt Thanh tra Long Xuyên. Ngày 5 tháng 1 năm 1876, hạt Thanh tra Long Xuyên đổi thành hạt tham biện Long Xuyên, các thôn đổi thành làng.

Ngày 1 tháng 1 năm 1900, tất cả các đơn vị hành chính cấp tỉnh ở Đông Dương điều thống nhất gọi là "tỉnh", trong đó có tỉnh Long Xuyên. Cù lao Giêng thuộc tổng An Bình, tỉnh Long Xuyên. Năm 1917, cù lao Giêng thuộc tổng An Bình, quận Chợ Mới, tỉnh Long Xuyên. Ngày 1 tháng 1 năm 1920, tách ấp Tấn An của làng Tấn Đức hợp với ba làng Bình Đức Đông, Phú Xuân, Tân Phước thành lập làng Bình Phước Xuân. Ngày 7 tháng 11 năm 1939, ba làng Tấn Đức, Mỹ Hưng, Mỹ Chánh bị giải thể để thành lập hai làng mới là Tấn Mỹ và Mỹ Hiệp.Từ đó, cù lao Giêng chỉ còn ba làng là Tấn Đức, Mỹ Hiệp và Bình Phước Xuân cùng thuộc tổng An Bình, quận Chợ Mới, tỉnh Long Xuyên.

Sau năm 1956, các làng gọi là xã. Ngày 22 tháng 10 năm 1956, tỉnh Long Xuyên hợp nhất với tỉnh tỉnh Châu Đốc thành một tỉnh mới là tỉnh An Giang cho đến nay. Từ năm 1957, cù lao Giêng thuộc tổng An Bình, quận Chợ Mới, tỉnh An Giang; đồng thời vẫn gồm 3 xã cũ trực thuộc. Sau năm 1965, cấp tổng bị giải thể, các xã trực thuộc quận. Sau ngày 30 tháng 4 năm 1975, quận Chợ Mới đổi thành huyện Chợ Mới thuộc tỉnh Sa Đéc, đến tháng 2 năm 1976 huyện Chợ Mới lại trở về thuộc tỉnh An Giang như cũ cho đến ngày nay.

Hiện nay, cù lao Giêng gồm có 3 xã là Tấn Mỹ, Mỹ Hiệp và Bình Phước Xuân cùng thuộc huyện Chợ Mới, tỉnh An Giang.